Tìm hiểu về triện và con dấu trên gốm sứ

Những người sưu tập gốm sứ chắc hẳn không còn xa lạ gì với triện và con dấu trên đồ gốm sứ, đặc biệt là những loại bình, dĩa trưng, ấm tử sa,… Dấu triện, nói nôm na là những văn tự được khắc lên tác phẩm, đa phần với mục đích cho biết danh tính nghệ nhân, thương hiệu, dòng gốm,… Con dấu cũng tương tự như dấu triện, nhưng được sáng tạo ra để đóng lên một số lượng lớn sản phẩm nhằm tiết kiệm thời gian. Hãy cùng Shop Gốm Nhật  tìm hiểu thêm một vài nét đặc trưng về triện và con dấu trên gốm sứ nhé.

Một số triện tự danh trai, hiệu

Khái niệm triện và con dấu

Triện – hiểu một cách đơn giản là những văn tự được khắc lên đồ gốm sứ. Nội dung chủ yếu của triện là danh tính nghệ nhân. Bên cạnh đó, triện cũng có thể dùng để biểu thị niên khoản can chi, khoản đường danh trai hiệu, khoản giám định chế tạo, khoản thương hiệu, khoản thi từ cát ngôn (lời thơ và những từ ngữ mang hàm ý may mắn), khoản địa danh, khoản chữ số, tranh hình,… Dấu triện được xem là bằng chứng quan trọng để giám định niên đại và danh tính người chế tác ấm – là căn cứ để người chơi đồ cổ hiểu được giá trị văn hóa cũng như giúp cho giới thương nhân định giá trị món đồ.

Dấu triện của Cố Cảnh Chu

Con dấu ra đời với mục đích thay thế dấu triện khi các sản phẩm gốm sứ ngày càng được chế tác một cách nhanh chóng với số lượng ngày càng lớn. Thay vì ngồi tỉ mỉ khắc triện thì người ta dùng con dấu đóng trực tiếp lên sản phẩm để tiết kiệm thời gian cũng như thống nhất dạng thức. Hình dạng con dấu khá phong phú với hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật, hình elip, hình ngói úp, hình quả bí, hình rồng, hình lá,… Tương tự như triện, con dấu cũng có ý nghĩa quan trọng, được xem là tín chứng của một sản phẩm gốm sứ.

Con dấu của Lã Nghiêu Thần

Nghệ thuật khắc triện và con dấu bắt nguồn từ đâu?

Ngay từ khi Tử Sa được xem như một loại hình nghệ thuật, trên các tác phẩm chưa hề lưu lại danh khoản của nghệ nhân. Bằng chứng là trên chiếc ấm Tử Sa mà Tư lễ thái giám Ngô Kinh Mạc khai quật ở Nam Kinh thời vua Gia Tĩnh không thấy có dấu triện.

Mãi cho tới khi Cung Xuân chế tác ra ấm Thụ Anh, ông đã dùng một thứ công cụ có đầu nhọn vẽ lên hai chữ “Cung Xuân” [供春] trên thân ấm. Đây cũng là khởi nguồn cho dấu triện trên ấm Tử Sa. Đến thời của Thời Đại Bân, niên khoản đã bắt đầu được khắc dưới đáy những chiếc ấm Tử Sa như: “Canh Mậu đông nhật, Thời Đại Bân” [[庚茂冬日，时大彬].

Con dấu của Uông Dần Tiên

Thời đại Trần Nghiên Viên, khắc triện và con dấu cùng xuất hiện và được khắc dưới đáy ấm, sau đó dần dần chỉ dùng con dấu mà không khắc triện nữa. Thời vua Càn Long, sau khi Trần Man Sinh tham gia trà nghệ, triện không chỉ khắc tên nghệ nhân làm ấm mà còn khắc trai danh thư Trần Man Sinh như: “Man Đà hoa quán”[曼陀花冠], “A Man Đà thất”[阿曼陀室], hay nghệ nhân Dương Bành khắc con dấu ở quai ấm và bên trong nắp ấm, trên thân ấm được khắc trang trí bằng thư họa và thậm chí khắc cả tên thư họa gia trang trí ấm. Có một số ấm đặc biệt khắc trên miệng ấm và phần trong đáy ấm có đóng con dấu nghệ nhân. Ngoài ra, ở đáy ấm cũng có dấu và triện (có dấu người định ấm và niên khoản) như: “ Đại Thanh – Càn Long niên chế”[大清乾隆年制].

Con dấu của Tưởng Dung

Triện và con dấu – không chỉ thể hiện sự điêu luyện, công phu mà còn là sự nghiêm ngặt trong cách thức bày trí về hình thức cũng như nội dung. Triện của các danh gia thường có một vài đặc điểm sau:

• Chế tác con dấu rất cầu kỳ, kỹ lưỡng. Con dấu của các danh gia hoặc do chính tay họ chế hoặc mời chuyên gia điêu khắc giỏi, có phẩm vị nghệ thuật nhất định khắc dấu danh gia đó, đồ làm giả sẽ không thể khắc dấu đạt được trình độ điêu luyện, không toát lên được cái thần sắc nghệ thuật.
• Hình thức con dấu phải được bố trí hợp lý: Vị trí khắc con dấu được lựa chọn kỹ lưỡng, đảm bảo sự thống nhất hài hòa với ấm. Triện của ấm Tử Sa thường được khắc ở 4 trong nắp ấm, đáy ấm, đáy quai ấm hoặc phần bụng ấm.
• Kích thước triện phải thích hợp: Độ to nhỏ của con dấu, triện và kích thước thân ấm phải có tính hài hòa, tương thích, ấm lớn triện lớn, ấm nhỏ triện nhỏ. Kích thước triện và các bộ phận khắc triện, con dấu cũng phải cân đối; triện ở đáy ấm so với triện ở nắp ấm, quai ấm phải tương ứng về kích thước, nếu không đạt tiêu chí đó thì nhất định là đồ giả.
• 
• 
  

Con dấu của Từ Hán Đường

Triện và con dấu không chỉ có thể dùng để quan sát phân biệt ấm Tử Sa, mà tự thân nó cũng thể hiện sự nghệ thuật phong phú của thư pháp, văn tự và hội họa,… tạo nên bức họa mang nét độc đáo và đầy hấp dẫn, đồng thời góp phần khẳng định giá trị văn hóa, thẩm mỹ và công năng của từng chiếc ấm. Bên cạnh đó, triện và con dấu cũng đã và đang được sử dụng rộng rãi trên đồ gốm sứ cho đến ngày nay.

Dấu triện của Ngô Vân Căn

Vân Nguyễn (Theo Trà Khí)